Haxhi Zeka – Figura e Rilindjes Kombëtare dhe Frymëzimi i Universitetit që mban emrin e tij
“Figura e Haxhi Zekës, si simbol i bashkimit, arsimit dhe përparimit, frymëzon sot ndërtimin e një shoqërie kosovare gjithëpërfshirëse, ku të gjitha komunitetet jetojnë në harmoni, dhe ku vlerat e dijes, bashkëpunimit ndërkombëtar dhe orientimit proevropian përfaqësojnë vazhdimësinë më dinjitoze të idealit të tij.”
Shqiptarët, si një ndër popujt më të vjetër të Ballkanit, mbartin një histori të pasur dhe të larmishme, e cila është ndërtuar ndër shekuj në përballje me pushtime, përçarje dhe sfida të shumta historike. Por pikërisht nëpër këtë udhë të vështirë historike lindën figura të rralla që i dhanë kaheje kombit dhe ndërtuan themelet e ndërgjegjes sonë kombëtare. Ndër më të ndriturat nga këto figura është pa dyshim Haxhi Zeka, një personalitet kompleks, atdhetar, organizator politik, luftëtar i palëkundur për të drejtat e shqiptarëve dhe përparimtar në fushën e arsimit dhe zhvillimit ekonomik.
Prejardhja dhe formimi i një udhëheqësi kombëtar. – Haxhi Zeka (Zekë Mehmet Byberi), lindi më 20 dhjetor 1832 në Shoshan të Tropojës, por jetën dhe veprimtarinë e zhvilloi kryesisht në Pejë. Ai u rrit në një familje me traditë patriotike dhe u shqua herët si prijës me vizion të qartë për çështjen kombëtare. Duke përfaqësuar interesat e shqiptarëve në një kohë të ndërlikuar historike, ai ishte gjithnjë në ballë të përpjekjeve për të mbrojtur territorin dhe identitetin kombëtar nga copëtimi dhe asimilimi.
Lidhjet Kombëtare dhe organizimi politik. – Haxhi Zeka ishte njëri ndër themeluesit dhe drejtuesit më të rëndësishëm të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878), organizatë e cila u krijua për të kundërshtuar vendimet e Kongresit të Berlinit dhe për të mbrojtur tërësinë territoriale të tokave shqiptare. Ai u zgjodh anëtar i Komitetit Qendror të Lidhjes dhe mori pjesë aktive si komandant në aksione ushtarake, përfshirë betejën e Gjakovës kundër Mehmet Ali Pashës dhe rezistencën në Plavë e Guci.
Në vitin 1899, ai organizoi Kuvendin e Pejës, nga i cili lindi Lidhja Shqiptare e Pejës, e njohur edhe si “Besa-Besë”, që synonte bashkimin e shqiptarëve në një vilajet të vetëm brenda Perandorisë Osmane, dhe rregullimin e konflikteve të brendshme me anë të traditës së besës shqiptare. Haxhi Zeka u zgjodh kryetar i Komitetit të Lidhjes, duke u bërë simbol i unitetit politik të shqiptarëve në fundin e shekullit XIX.
Kontributi në arsim dhe identitet kombëtar. – Në përputhje me frymën e rilindjes, Haxhi Zeka pati vizionin për rëndësinë e arsimit në gjuhën shqipe. Në vitin 1878, me vetëfinancim dhe iniciativë personale, ai hapi shkollën e parë shqipe në Pejë, duke e vendosur fillimisht në sarajet e tij dhe më pas pranë Hamamit të Pejës. Mësimi në këtë shkollë nuk kishte karakter fetar, por ishte i përqendruar në përhapjen e shkrim-leximit në gjuhën shqipe, në përputhje me idealin e rilindësve të Stambollit. Haxhi Zeka ishte vetë mësuesi i parë i kësaj shkolle dhe edukator i brezit të ri me vlera atdhetarie dhe përkushtimi ndaj gjuhës dhe kulturës kombëtare.
Përparimi ekonomik dhe industrial në Pejë. – Përveç angazhimit politik dhe arsimor, Haxhi Zeka kontribuoi edhe në zhvillimin ekonomik të Pejës dhe më gjerë. Në gjysmën e dytë të shekullit XIX, ai themeloi mullirin e parë industrial në Kosovë, të njohur si Mulliri i Haxhi Zekës, i cili u ndërtua me teknologji të importuar nga Austria dhe ishte objekti më modern i kohës në këtë rajon. Mulliri me tre kate ishte qendra e parë industriale që punonte fillimisht me ujë e më pas me energji elektrike, dhe për shumë vite shërbeu si burim jetik për furnizimin me miell të gjithë Dukagjinit. Sot ky objekt përfaqëson një trashëgimi të rëndësishme të zhvillimit ekonomik vendor dhe është mbrojtur si monument i trashëgimisë kulturore.
Vrasja dhe trashëgimia. – Më 20 shkurt 1902, Haxhi Zeka u vra pabesisht në Pejë nga një atentator i lidhur me qarqet antishqiptare serbe. Megjithatë, ai vdiq me dinjitet, duke lënë pas një trashëgimi të pasur në shërbim të kombit dhe një kujtim të gjallë si njeri i besës, sakrificës dhe përkushtimit të pakursyer për çështjen shqiptare.
Universiteti “Haxhi Zeka” – bartës i emrit dhe i misionit të tij. – Emri i Haxhi Zekës i jep Universitetit në Pejë e në rajonin e Dukagjinit një identitet të thellë historik dhe një mesazh të qartë për misionin e tij bashkëkohor: të ndërtojë ura mes së kaluarës atdhetare dhe një të ardhmeje arsimore moderne dhe proevropiane. Si figurë që ndërthuri atdhedashurinë me arsimin, zhvillimin ekonomik dhe organizimin politik, Haxhi Zeka përfaqëson një model vizionar që shkon përtej kontekstit historik, duke frymëzuar gjeneratat e reja që arsimohen jo vetëm për të ditur, por edhe për të ndërtuar. Ai ishte nismëtar i shkollës shqipe, bashkues i shqiptarëve përmes platformave të organizimit kombëtar, dhe inovator në fushën e zhvillimit industrial – vlera këto që janë themelore për një universitet modern që synon të kontribuojë në zhvillimin demokratik dhe ekonomik të Kosovës.
Në një kontekst shoqëror gjithnjë e më të ndërlidhur, Universiteti “Haxhi Zeka” bart përgjegjësinë që përmes këtij emri të mishërojë edhe vizionin për një Kosovë të hapur, gjithëpërfshirëse dhe të integruar në familjen evropiane. Haxhi Zeka nuk ishte vetëm figurë shqiptare, por edhe urë mes kulturave dhe mendësive të ndryshme në Ballkan, duke përçuar një mesazh aktual për bashkëjetesë dhe respekt të ndërsjellë ndërmjet komuniteteve. Kjo trashëgimi morale dhe intelektuale e bën emrin e tij të përkryer për një universitet që synon të jetë qendër e dialogut ndërkulturor, e bashkëpunimit ndërkombëtar dhe e inovacionit në arsim, shkencë dhe zhvillim shoqëror.